Miasteczko liczące 4700 mieszkańców, pięknie usytuowane nad rzeką o tej samej nazwie. Rozbudowane na rozległej polanie otoczonej zwartym kompleksem leśnym, jest nastawione na rozwój usług turystycznych i uzdrowiskowych. Atutami miasteczka są ciekawe zabytki, 500-letnia historia, położenie w samym sercu Puszczy Knyszyńskiej, wspaniały mikroklimat oraz rezerwa terenów przewidzianych w planie zagospodarowania pod inwestycje turystyczno-uzdrowiskowe i usługi oraz przemysł o niskiej szkodliwości.
W największym skrócie 500-letnią historię Supraśla można podzielić na dwa okresy: dzieje supraskiego klasztoru i dzieje miasteczka przemysłowego Supraśl. Czasy współczesne dopisują kolejną kartę, którą mam nadzieję, historycy w przyszłości wyodrębnią w kolejny okres w historii miasteczka. Może dzieje uzdrowiska Supraśl, a może dzieje Supraśla – polskiego Davos, a może krótki rys historyczny Supraśla – stolicy Zielonych Płuc Polski i centrum kulturalnego Polski Północno-Wschodniej. Na razie odłóżmy marzenia i skoncentrujmy się na historii i dniu dzisiejszym.
Kartki z dziejów supraskiego klasztoru
W 1498 r. Aleksander Chodkiewicz, póĄniejszy wojewoda nowogrodzki i marszałek wielki litewski, sprowadził do Gródka, będącego ośrodkiem jego dóbr, pierwszych mnichów reguły Bazylego Wielkiego, prawdopodobnie ze słynnej Pieczerskiej Ławry w Kijowie. W dwa lata póĄniej – w roku 1500 – mnisi, za zgodą Chodkiewicza, opuścili ludny i gwarny Gródek, osiedlając się w miejscu znaczenie bardziej ustronne, jakim było uroczysko Suchy Hrud w centrum rozległej Puszczy Błudowskiej, między rzeczkami (dziś strumieniami): Brzozówką i Grabówką – dopływami rzeki Supraśl. Miejsce w pełni odpowiadało potrzebom braci zakonnych, którym pustelnicza reguła nakazywała życie z dala od zgiełku miejskiego i cywilizacji. Już w 1501 r. wyświęcono drewnianą cerkiew pod wezwaniem św. Jana Ewangelisty (spłonęła w XVI w.), obok której powstały pierwsze zabudowania klasztorne.
W latach 1503-1511 wzniesiono murowaną cerkiew pod wezwaniem Zwiastowania NMP, której fundatorami byli: Aleksander Chodkiewicz i metropolita kijowski Józef Sołtan. Budowla obronna, w stylu gotycko-bizantyjskim, zaczęła zdecydowanie dominować w krajobrazie. W latach 1550-1557 wnętrze świątyni zostało ozdobione freskami, mającymi wyraĄnie związki z tradycjami południowoeuropejskimi kościoła wschodniego. Wykonał je malarz serbskiego pochodzenia, Nektarij. Wyposażenie wnętrza wzbogaciło się w 1664 r. o wspaniały barokowy ikonostas, ozdobiony ikonami wykonanymi na płytach miedzianych i płótnie. Jego twórcą był jeden z najznakomitszych snycerzy gdańskich – Andrzej Modzelewski. Całość uzupełniała barokowa boazeria z XVIII w. W połowie XVI w. wybudowano jeszcze trzecią cerkiew, pod wezwaniem Zmartwychwstania Chrystusa, z muru pruskiego, na sklepionych katakumbach, w których składano ciała zmarłych braci zakonnych. Cerkiew rozebrano w XIX w., gdyż groziła zawaleniem.
Wiek XVI to także okres intensywnego zagospodarowywania najbliższego terenu, znajdującego się pomiędzy rzekami Sprząślą (dziś Supraśl), Brzozówką i Grabówką. Powstał wówczas szereg obiektów gospodarczych, takich jak zabudowania folwarczne, młyn, browar, tartak, cegielnia, kaflarnia, jazy na rzece. Niektóre z nich – jak stawy rybne, czy ogród warzywny – częściowo przetrwały do dnia dzisiejszego.
Na początku XVII w. klasztor supraski przyjął unię brzeską. Rozpoczął się kolejny sławny rozdział w historii monastyru. W okresie tym (XVII-XVIII w.) powstał – zachowany do dziś – kompleks budynków klasztornych wokół cerkwi, w którym głównym elementem jest trójkondygnacyjny pałac opatów, wznoszony w latach 1635-1685. Obecnie w jego części mieści się Punkt Muzealny, w którym eksponowane są m.in. fragmenty fresków ocalonych po wojnie z ruin cerkwii.
Bazylianie zapisali się też wspaniale w kulturze polskiej XVIII wieku. Założona przez nich w 1695 r. drukarnia była, obok Wilna i Poczajewa, największym ośrodkiem typograficznym tego konwentu. Od 1710 r. działała również papiernia. Z drukarni Bazyliańskiej wychodziły utwory o charakterze religijnym i świeckim. Tu wydrukowano pierwsze polskie wydania takich dzieł europejskiego oświecenia jak : „Podróże Guliwiera” Swifta, czy „Historia wschodnia o Zadigu” Voltaire’a. Drukowano w języku polskim, starocerkiewnosłowiańskim i po łacinie. Klasztor posiadał również wspaniałą bibliotekę, w której znajdował się m.in. słynny dziś na całym świecie „Kodeks supraski” z XI w., czy „Supraska Letopis” z XV w.
Klasztor stał się w tym okresie ważnym centrum kształcenia unickich kadr, a na opatów powoływani byli tak znaczni dygnitarze kościelni jak arcybiskup płocki Gabriel Kolenda, czy metropolita Leon Kiszka. W kryptach cerkwii Zwiasowania NMP spoczęli przedstawiciele najznakomitszych rodów Reczypospolitej: Chodkiewiczów, Sołtanów, Masalskich, Tyszkiewiczów i wielu innych.
Po III rozbiorze Rzeczypospolitej Supraśl znalazł się w zaborze pruskim. Majątek klasztoru skonfiskowano. W 1803 r. zlikwidowano drukarnię. W latach 1803-1807 Supraśl był siedzibą biskupstwa unickiego. W 1807 r. obwód białostocki został przyłączony do Cesarstwa Rosyjskiego. W 1839 r. nastapiła ostateczna kasata unii brzeskiej przez władze rosyjskie, a w Supraślu do 1915 roku funkcjonował zakon prawosławny. W latach 1889-1890 wzniesiono kolejną cerkiew, przylegającą do budynków klasztornych. Wcześniej, w 1834 r., rozległe dobra pobazyliańskie wydzierżawił fabrykant zgierski, Wilhelm Fryderyk Zachert.
Po I wojnie światowej klasztor przeszedł pod Zarząd Dóbr Państwowych. Od 1923 r. miała tu swoją siedzibę szkoła rolnicza. Od 1930 r. dzierżawiła budynki Kuria Metropolii Wileńskiej, a w 1935 r, przybyli tu księża salezjanie. W latach 1939-1941 stacjonujące w klasztorze wojska sowieckie dokonały całkowitej dewastacji wnętrza pobazyliańskiej świątyni. Dzieła dopełniły wycofujące się wojska niemieckie, wysadzając ją w powietrze w lipcu 1944 r. Po II wojnie światowej dobra i zabudowania pobazyliańskie stały się własnością Skarbu Państwa. W latach pięćdziesiątych rozpoczęło tu działalność Technikum Mechanizacji Rolnictwa. W 1984 r. kościół prawosławny przystąpił do odbudowy cerkwii pod wezwaniem Zwiastowania NMP. W 1995, po wieloletnim sporze, w którym uczestniczyli: kościół katolicki, kościół prawosławny, bazylianie (unici) oraz spadkobierca i potomek ostatnich właścicieli majątku Supraśl, cały obiekt został przekazany kościołowi prawosławnemu.
Kartki z dziejów miasteczka przemysłowego Supraśl
Okres przełomowy w dziejach Supraśla to lata po klęsce powstania styczniowego. Jedną z restrykcji popowstaniowych było wprowadzenie wysokich opłat celnych na granicy Królestwa Polskiego z Rosją, co spowodowało zamknięcie wielu zakładów włókienniczych, odciętych od rynku zbytu. Supraśl, wraz z całym obwodem białostockim, znajdując się w granicach Cesarstwa, miał do nich wolny dostęp. Wykorzystało to wielu przemysłowców ze Zgierza czy Łodzi, przenosząc tu swoje fabryki. Jednym z pierwszych był Wilhelm Fryderyk Zachert, który do Supraśla przybył w 1834 roku.Od tego momentu, przez ponad 100 lat, dzieje miasteczka nierozerwalnie związane były z tą fabrykancką rodziną. W latach trzydziestych i czterdziestych XIX w. za Wilhelmem Fryderykiem Zachertem przybyli do Supraśla inni przemysłowcy, między innymi Bucholtz, Alt, Aunert, Jansen. Z niewielkiej przyklasztornej osady, liczącej w latach dwudziestych XIX w. ok. 100 osób w ciągu niecałych 20 lat Supraśl przekształcił się w duży ośrodek przemysłowy, liczący w połowie XIX w. – 400 domów i ponad 3000 mieszkańców. Począwszy od lat sześćdziesiątych XIX w. dynamika rozwoju przemysłu w miasteczku spada i z czasem zostaje ono wyprzedzone przez takie ośrodki jak Białystok, które znalazły się na trasie kolei warszawsko-petersburskiej. Pod koniec XIX w. prawie wszystkie fabryki Supraśla przeszły w ręce żydowskie. Największym fabrykantem był S.H. Cytron. Dzieje Supraśla jako ośrodka przemysłowego kończą się w 1944 r. wysadzeniem przez wycofujące się wojska niemieckie prawie wszystkich fabryk. Po 1945 r. przemysł włókienniczy w Supraślu już się nie odrodził.
Era przemysłowa w Supraślu to nie tylko przemyślany układ urbanistyczny, stanowiący chlubny wyjątek w chaotycznej zabudowie zdecydowanej większości miast i miasteczek tego okresu. To także szereg zabytków, wśród których na szczególną uwagę zasługują: pałac Buchholtzów, wzniesiony w latach 1892-1903, w stylu eklektycznym (dziś mieści się w nim jedno z najsłynniejszych w Polsce Liceów Sztuk Plastycznych), kościół katolicki i dawna świątynia ewangelicka, pochodzące z drugiej połowy XIX w.; drewniane domy tkaczy przy ul. 3 Maja z połowy XIX wieku, czy kaplice grobowe na dawnym cmentarzu ewangelickim dwóch najznamienitszych fabrykanckich rodzin – Zachertów i Buchholtzów.
Supraśl dziś i jutro
Supraśl jest stolicą Gminy. Tu znajduje swą siedzibę Rada Miejska, Urząd Miasta i Gminy, a także najważniejsze jednostki organizacyjne. Bliskość ośrodka akademickiego w Białymstoku daje możliwość wszechstronnego rozwoju firm oraz wykorzystania specjalistów wielu branż o wysokich kwalifikacjach. Olbrzymie zainteresowanie terenami wśród inwestorów potwierdzają atrakcyjność inwestycyjną miasta.
Dzień dzisiejszy Supraśla to przede wszystkim usługi, turystyka, sport, edukacja. Jego przyszłość to – oprócz wymienionych wyżej funkcji – uzdrowisko i ważny ośrodek wystawienniczy regionu.
Tradycje letniskowe, uzdrowiskowe i sportowe miasteczka wywodzą się jeszcze z okresu międzywojennego, kiedy to – mimo rozwijającego się przemysłu włókienniczego – istniały tu pensjonaty, sanatorium przeciwgruĄlicze, park leśny z pawilonem, doskonałe korty tenisowe, kręgielnia, stadion, ośrodek narciarski i saneczkarski, czy dobrze urządzone kąpielisko.
Dziś Supraśl – szukając drogi rozwoju – wiąże swą przyszłość z turystyką, wypoczynkiem i współpracą zagraniczną. Samorząd od pierwszej kadencji, tj. od 1990 roku, podejmuje działania w kierunku wykorzystania dogodnego położenia, zasobności złóż borowinowych oraz wspaniałego mikroklimatu do powołaniu w Supraślu Uzdrowiska. Rozpoczęte na początku lat dziewięćdziesiątych inwestycje, takie jak gazyfikacja, kanalizacja oraz prowadzenie analiz i badań naukowych stworzyły możliwości, aby Supraśl otrzymał status Uzdrowiska. Już 8 stycznia 1997 r. Minister Zdrowia i Opieki Społecznej wydał orzeczenie stwierdzające, iż Supraśl spełnia wszelkie wymogi do jego otrzymania. Zgodnie z oceną specjalistów, profil uzdrowiska obejmie leczenie osób w podeszłym wieku, rekonwalescentów i dzieci w kierunku chorób dróg oddechowych oraz chorób reumatycznych. 8 stycznia 2002 roku decyzją Ministra Zdrowia Supraśl uzyskał statut uzdrowiska.
Drugim bardzo ważnym kierunkiem rozwoju jest wyjście na zewnątrz, otwarcie się na świat. Gmina Supraśl już od 1993 roku zaczęła poszukiwać kontaktów partnerskich w Europie. Dzięki dużemu zaangażowaniu Towarzystwa Przyjaciół Supraśla i Rady Miejskiej nawiązano współpracę z gminami Szwajcarii, co zaowocowało podpisaniem w 1998 r. partnerstwa z gminą Balstahl. Kolejne, podpisane w 1999 roku, porozumienie o partnerstwie z gminą niemiecką, Grosenkneten przyczynia się do wymiany doświadczeń w zakresie samorządności, wymiany turystycznej i kulturalnej. Dzięki otwartości na nowe inicjatywy zrealizowano także ze środków Unii Europejskiej (Phare) program Candle, w ramach którego m.in. nawiązano kontakty z hrabstwem Bridgend z Walii, a szczególnie z miastem Portcawl.
Gmina Supraśl docenia też korzyści wynikające ze współpracy z bliskimi sąsiadami. W 1999 roku podjęto starania mające na celu powołanie Związku Gmin Dorzecza Rzeki Supraśl. W skład związku wchodzi siedem gmin: Supraśl, Wasilków, Czarna Białostocka, Michałowo, Gródek, Krynki i Szudziałowo. Związek jako główne kierunki swego działania przyjął: ochronę wód dorzecza Supraśli i Świsłoczy, rozwój turystyki i agroturystyki, ochronę powietrza oraz wykorzystanie alternatywnych Ąródeł energii. Należymy także do Stowarzyszenia Gmin „Energie Cite’s”, dzięki czemu mamy dostęp do programów preferujących poszanowanie energii. Poszukując partnerów do współpracy w Polsce, nawiązano kontakty z miastem Zgierz, którego historia i rozwój jest zbliżony do historii miasta Supraśl. Kontakty partnerskie to wymiana doświadczeń, promocja i budowanie miejsca w nowej Europie.
Miasto Supraśl jest miastem otwartym, stwarzającym niebywałą możliwość kontaktu z przyrodą, oferującym znakomite warunki do aktywnego wypoczynku. Wędrówki i spacery po okolicy, przejażdżki rowerowe, spływy kajakowe, wycieczki konne, a zimą kuligi i możliwość uprawiania narciarstwa biegowego nie pozwalają się tu nudzić i przyciągają gości ceniących spokój, gościnność i zdrowy styl życia. Specyficzny mikroklimat Puszczy Knyszyńskiej, niepowtarzalna atmosfera styku kultur, pozwalają zregenerować siły, zapomnieć o zgiełku, pośpiechu i szarej codzienności.
Joanna Sokólska, Barbara Piekarska